Çalışan Bellek

Çevremizdeki uyaran karmaşasını yönetmekte “dikkat” denilen bilişsel süreç bizi en ilintili bilgiye yönelterek zihnimize yardımcı olur. Peki dikkat hunimizden başarıyla geçen bu bilgiye daha sonra ne olur?

Eğer bilişsel işlem süreci dikkat etme aşamasından sonra dursaydı, zihnimizde bir içsel durum oluşturmaksızın ya da soyut düşünce üretmekten mahrum kalmış bir şekilde hayatımızı tam şimdide ve sadece şu anda elde edilmiş bilgi enstantaneleriyle sürdürecektik. Bu cümlenin kelimeleri beynimizin içerisine dart tahtasına atılan oklar gibi çok kısa süre girip sonra oradan uzaklaşacaklar ve algılanabilir bir anlam oluşturmayacaklardı.

Çok şükür ki küçük ihtimalli olan bu senaryodansa dikkat sürecimiz kelimelerin beynimizin “çalışan belleği”ne (ÇB) erişmesine imkanı tanır. ÇB bu esnada kelimeleri kısa bir süre hatırlar ve ilintileri sürdüğü müddetçe değerlendirir (mesela cümleyi ya da fikri tamamlayana kadar).

İşlem belleği sadece birkaç saniye kadar çalışsa da insan düşünce sürecinin merkezinde yeralır. İster çevremizden isterse de sakladığımız hatıralardan yani içsel durumumuzdan olsun ÇB zihnimizde geçici olarak bilgi tutmaya ve bu bilgileri işleyerek dünyayı kişisel bağlamımıza göre algılamamızı sağlar. Böylece ÇB hem bir telefon numarasını hatırlamamıza ve evin yolunu bulmamıza yardımcı olur hem de dil, düşünce ve insan zekasıyla ilişkilendirilen zihinsel işlevlerin çoğu için ana dayanaktır.

O zaman bu olağanüstü yeteneğin beyindeki nöral yapısı nedir? Çalışan bellek birden çok beyin alanının işbirliğini gerektirir (bilginin yerler, nesneler veya kelimelerden ibaret olmasına göre değişkenlik göstererek), fakat en önemli orkestrasyon sağlayan yapı “prefrontal kortex”tir (PFC). Alnın tam arkasında beynin önünde yeralan PFC çalışan belleğin özel niteliklerini sergileyen nöronlar içerir. Bu nöronlar özel bir uyaran ile aktif hale geçerler ve uyaranın ilintisi sürdüğü müddetçe aktif kalırlar.

Örneğin ZindeZihin HafızaMatrisi oyununu ele alalım. Ekranda boş kutucuklar varken birden bunların birkaçının rengi kırmızıya döner ve matris kısa bir süre böylece kalır. Daha sonra kırmızı kutucukların rengi kaybolur ve oyuncudan hangi kutuların kırmızı olduğunu hatırlaması istenir. Kutucuklardan bir kısmı kırmızıya döndüğünde oyuncunun PFC ‘indeki bazı nöron kümeleri elektriksel aktivitelerinde bir sıçrama yaşarlar. Daha da önemlisi bu nöronlar ulaştıkları elektriksel seviyeyi kırmızı kutuların rengi kaybolunca bir müddet daha sürdürürler ve böylece oyuncunun kutuların yerini hatırlamasını sağlayan bir hafıza işlevi görürler.

PFC nöronlarının aktivitesi görsel uyaran kaybolsa dahi kırmızı kutucukların yerini hatırlamamıza imkan tanıyarak ÇB temel mekanizmalarından faydalanırlar. Günlük hayatta bu mekanizmalar iç durumumuz ve hafızamızda korunmuş anıların çeperlediği dünyadaki bilgilerin değerlendirilip işlenmesini sağlarlar. Dolayısıyla ÇB amaç ve niyetleri incelikle işleyerek etkin karar almak için elzem olup soyut fikirleri işlememize, tutarlı çıkarımlar üretmemize ve genel olarak zeki bir varlık olmamıza yarar.